Урок 24. Обстоятельственные (деепричастные) формы глагола

Словарь урока

ayrılmak - расставаться, разлучаться
baş (-ım, ın...) - голова
birden - вдруг
gürültü yapmak - шуметь
haber vermek - сообщать, дать знать
kasaba - небольшой город, городок
mutlaka - обязательно
olay - событие, случай
şık - шикарно
temsil etmek - представлять, быть представителем
uzun süre - долго
ülke - страна
yarışma - соревнование

Формы -dığı zaman (dığında), -acağı, -eceği zaman

Представленные сложные формы состоят из имени действия на -dık (-dik, -duk, -dük) с меной k в ğ, которые относят повествование в пласт прошлого, а также настоящего и будущегоПодсказка или из имени действия на -acak / -ecek сменой k в ğ (рассматривают предложение с точки зрения будущего времени) + аффиксы принадлежности + служебное слово zaman.

Gelmek

gel + diğ + im zaman
gel + eceğ + im zaman

Форме на -dık (-dik, duk, -dük) с аффиксами принадлежности абсолютно соответствует форма в местном падеже с аффиксами принадлежности без служебного слова zaman.

Ben geldiğim zaman =
geldiğimde okuyacağım zaman
Sen geldiğin zaman =
geldiğinde okuyacağın zaman
O geldiği (gelmediği) zaman =
geldiğinde okuyacağı zaman
Biz geldiğimiz zaman =
geldiğimizde okuyacağımız zaman
Siz geldiğiniz zaman =
geldiğinizde okuyacağınız zaman
Onlar geldikleri zaman =
geldiklerinde okuyacakları zaman

Отрицательная форма

Ben gelmediğim zaman =
gelmediğimde gelmeyeceğim zaman
Sen gelmediğin zaman =
gelmediğinde gelmeyeceğin zaman
O gelmediği zaman =
gelmediğinde gelmeyeceği zaman
Biz gelmediğimiz zaman =
gelmediğimizde gelmeyeceğimiz zaman
Siz gelmediğiniz zaman =
gelmediğinizde gelmeyeceğiniz zaman
Onlar gelmedikleri zaman =
gelmediklerinde gelmeyecekleri zaman

Формами на -dığı zaman (dığında) и на -acağı, -eceği zaman обозначается придаточное предложение времени с союзом «когда...».

  1. Hastahanede yattığım zaman (=yattığımda) beni ziyaret etmediniz. - Когда я лежал в больнице, вы ко мне не приходили.
  2. Okula gideceğiniz zaman haber ver, beraber gidelim. - Когда вы пойдете в школу, сообщите, пойдем вместе.

Упражнение 24.1. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в форме на -dığı zaman (dığında).

  1. Akşam eve (gelmek) sen uyuyordun.
  2. Birden ayağa (kalkmak) başım döndü.
  3. Sildiği cama (yaklaşmak) bana hep «Sakin yaklaşma!»
  4. Kasabaya (gelmek) ava çıkmadan duramazdı.
  5. Bu olay (olmak) siz neredeydiniz?
  6. «(Evlenmek) zamankinden daha yakışıklı bir erkek oldun sen».
  7. (Gülmek) yüzünü güller açıyor.
Anahtar

Упражнение 24.2. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в форме на -acağı, -eceği zaman.

  1. Okulu (bitirmek) size sertifika vereceğiz.
  2. Bursa’ya (gelmek) önceden haber ver.
  3. Yemek (yemek) ellerimizi mutlaka yıkarız.
  4. Nihat banyo (yapmak) elektrikler kesilmiş.
  5. Hatice’yle (görüşmek) çok şık giyinmelisin.
Anahtar

Форма -dığından dolayı. Форма -acağından, -eceğinden dolayı

Сложная форма складывается из имени действия на -dık (-dik, duk, -dük) или -acak / ecek с меной k в ğ при присоединении аффиксов принадлежности + окончание исходного падежа + служебное слово dolayı.

Almak

al + dığ + ım + dan dolayı
al + acağ + ım + dan dolayı

Ben aldığımdan dolayı
alacağımdan dolayı
Sen aldığından dolayı
alacağından dolayı
O aldığından dolayı alacağından dolayı
alacağından dolayı
Biz aldığımızdan dolayı
alacağımızdan dolayı
Siz aldığınızdan dolayı
alacağınızdan dolayı
Onlar aldıklarından dolayı
alacaklarından dolayı

Отрицательная форма

Ben almadığımdan dolayı
almayacağımdan dolayı
Sen almadığından dolayı
almayacağından dolayı
O almadığından dolayı
almayacağından dolayı
Biz almadığımızdan dolayı
almayacağımızdan dolayı
Siz almadığınızdan dolayı
almayacağınızdan dolayı
Onlar almadıklarından dolayı
almayacaklarından dolayı

Рассмотренные выше формы идентичны русскому причинно - следственному придаточному предложению с союзами «поэтому...», «потому что...», «из-за того, что...», «вследствие того, что...».

  1. Meşgul olduğumdan dolayı çay içemeyeceğim. - Я не смогу выпить чай из-за того, что я занят.
  2. Ailenle tanışacağımdan dolayı çok heyecanlıyım. - Я очень волнуюсь из-за того, что (предстоит) знакомиться с твоей семьей.

Упражнение 24.3. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в форме на -dığından dolayı и -acağından, -eceğinden dolayı.

  1. Size (gelememek) çok üzgünüm.
  2. Benimle (çalışmak) pişman olmayacaksın.
  3. Sinemada film (başlamak) ışıkları kapattılar.
  4. Oğlum yarışmada birinci (olmak) madalya aldı.
  5. Beni (aramak) sana çok kızgınım.
  6. Ahmet yarın bizden (ayrılmak) çok üzgün.
  7. Olimpiyatlarda ülkemizi (temsil etmek) çok mutluyum.
Anahtar

Упражнение 24.4. Соедините два предложения в одно, употребляя подходящие по смыслу формы обстоятельственной группы.

  1. Gece yarısı televizyonu kapatmadı. Uyudu.
  2. Bebektim. O zaman çok süt içtim.
  3. Bir şey soracağım. Hemen geleceğim.
  4. Seni göremedim. O zaman çok üzüldüm.
  5. Sen evde yoktun. O zaman bütün evi temizledim.
Anahtar

Упражнение 24.5. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в подходящих по смыслу формах обстоятельственной группы.

  1. Çok yakın (oturmak) televizyon seyretmeyin.
  2. Dişlerimi (fırçalamak) hemen yattım.
  3. Basketbol (oynamak) yağmur yağmaya başladı.
  4. Arabamız (olmak) sık sık gezeceğiz.
  5. (Bağırmak) konuşma.
  6. Niçin izin (almak) çıktınız?
  7. Kardeşim Amerika’ya (gitmek) ben on beş yaşındaydım.
  8. Ahmet hiç (uyumak) sabaha kadar çalıştı.
  9. Hiç bir şey (söylemek) dışarı çıktı.
  10. Çocuk (uyumak) gürültü yapmayın.
Anahtar

Взаимно-совместный залог

В турецком языке взаимно-совместным залогом обозначаются такие действия, которые совершаются несколькими лицами и распространяются на оба лица.

  1. Iki araba çarpıştı. - Две машины столкнулись.
  2. Bu konuyu uzun süre tartıştık. - Мы долго спорили на эту тему.

Взаимно-совместный залог также называет действия, которые совершаются несколькими субъектами совместно, одновременно.

  1. Teyzemle annem uzun süre ağlaştılar. - Мама с тетей долго плакали.
  2. Çocuklar gülüşmeye başladılar. - Дети начали смеяться.

Взаимно-совместный залог образуется с помощью аффикса -ş после гласных основ и -ış, -iş, -uş, -üş после согласных. Аффиксы взаимно - совместного залога могут быть присоединены лишь к некоторому числу глагольных основ.

selâmlamak - selâmla - ş - mak - здороваться, приветствовать друг друга
anlamak - anla - ş - mak - взаимопонимать друг друга, договариваться
görmek - gör - üş - mek - видеться
bakmak - bak - ış - mak - глядеть друг на друга, переглядываться

Некоторые глаголы, несмотря на формальный показатель, не имеют или утратили взаимно-совместное значение:

Gelişmek - развиваться
Yatışmak - успокаиваться, утихать
Yetişmek - догонять, приходить вовремя
Alışmak - привыкать
Çalışmak - работать, стараться

Другая же часть глагольных основ, наоборот, несет взаимно-совместное значение, но не имеет соответствующих аффиксов. В таких глаголах отсутствует первообразная основа, от которой образуется рассматриваемый залог:

Savaşmak - воевать, бороться
Barışmak - мириться, примиряться
Konuşmak - говорить
Yarışmak - соревноваться
Güreşmek - спорт. Бороться

Упражнение 24.6. Напишите предложения, употребляя взаимно-совместный залог.

  1. Birbirimizle caddenin sonundaki kahvehanede gördük.
  2. Film seyrederken güldük.
  3. Ben onu anladım.
  4. Iki araba birbirlerine çarptı.
  5. Babamla annem birbirleriyle bir temmuz akşamı tanımışlar.
Anahtar

Словообразовательный аффикс -ın (-in, -un, -ün)

Рассматриваемый словообразовательный аффикс является относительно малопродуктивным в турецком языке. Он образует несколько отглагольных существительных и представлен вариантами: -ın, -in, -un, -ün.

Sormak - sor + un - проблема
Basmak - bas + ın - печать, пресса
Tütmek - tüt + ün - табак
Gelmek - gel + in - невеста (т.е. приходящая в дом мужа)

Также с помощью данного аффикса образуется одно имя прилагательное:

Sayın - уважаемый

Упражнение 24.7. Прочитайте текст.

Başını unutmasın

Hoca’nın Konyalı bir arkadaşı varmış. Ticaretle uğraşan bu adam sık sık Akşehir’e gelir Hoca’nın evinde konuk olur; yer, içer, yatarmış. Sonra da çeker gidermiş. Her ayrılışında da:
«Hocam ben her gelişte seni arıyorum. Sen de Konya’ya gelince beni ara bir acı kahvemi içersin,» dermiş.
Bu sözleri söyleyen adamın içtenliğini denemek isteyen Hoca bir gün Konya’ya gidince onu aramış. «Han köşelerinde yatmaktansa varıp arkadaşıma gideyim. Hem gönlü hoş olur, hem de ben rahat ederim.» Diye düşünmüş. Adamın tarif ettiği gibi evi aramış, bulmuş. Kapıyı çalacağı sırada pencereden, perde aralığından dışarı bakan bir baş görmüş. Hoca, arkadaşımı evde buldum, diye sevinmiş. Tam o sırada kapı açılmış ve bir kadın:
- Kimi arıyorsun, diye sormuş.
Hoca:
- Ben Akşehir’den geliyorum. Efendinin yakın arkadaşıyım... diyecek olmuş.
Hoca’nın bu sözünü yarıda kesmiş kadın:
- Hoş geldiniz, safalar getirdiniz... Ama effendi yok. Bir iş için dışarı çıktı. Akşam da gelmeyecek.
Bu sözleri duyan hoca şaşırmış. Bir pencereye, bir de kadının yüzüne bakmış:
- Demek öyle!.. demiş. Efendi’ye benden selâm söyle. Bir daha evden ayrılırken başını pencerede unutmasın.

ticaret - торговля
içten - от всего сердца, от всей души
gönül - сердце
tarif etmek - описывать
şaşırmak - удивиться
selâm söyle - передавай привет